Kosovska bitka, jedan od najvažnijih i najzagonetnijih događaja srpske srednjovjekovne istorije, i dalje je predmet rasprava, kontroverzi i mitova. Ono što znamo jeste da je tog vrelog junačkog jutra 1389. godine došlo do krvavog sudara između vojske kneza Lazara Hrebeljanovića i turske armije pod komandom sultana Murata. Ali šta se zapravo dogodilo? Da li je Srbija poražena? Ili je Osmansko carstvo pretrpjelo gubitak veći nego što su to njihovi ljetopisci htjeli priznati?
Istorijski izvori iz godine bitke i neposredno nakon nje daju sasvim drugačiju sliku od one koja se kasnije ustalila u narodnoj svijesti. U njima se ne spominje turska pobjeda. Naprotiv – mnogi izvori, od Trogira, Firence, pa sve do Pariza i Vizantije, svjedoče o tome da je sultan Murat poginuo u bici, zajedno sa brojnim zapovjednicima, da su Turci pretrpjeli velike gubitke, a da su se srpski velikaši, iako oslabljeni, uspjeli povući sa bojnog polja. Tvrtko I Kotromanić, tadašnji bosanski kralj, hvalio se Evropi da su njegove čete izvojevale veliku pobjedu nad Turcima.
Firentinci su čak pisali o “dvanaestorici zavjerenika” koji su doprijeli do sultanovog šatora i usmrtili ga, što se savršeno uklapa u legende o Milošu Obiliću i viteškom redu Zmaja. Stari hroničari poput Filipa Mezijera tvrdili su da su “i Murat i njegov sin pali kao najhrabriji u boju”. I Vizantinci su govorili o Muratovoj smrti i turskom porazu, a oprezni Mlečani su iz predostrožnosti poslali čak dva pisma saučešća – jedno Jakubu, drugo Bajazitu – ne znajući ko je od prinčeva poginuo.
Ipak, i pored ovakvih izvještaja, u kolektivnoj svijesti srpskog naroda Kosovo je ostalo sinonim za poraz. Veliki dio krivice za to snose kasniji izvori, narodne pjesme i mitologija koja se utkala u istoriju, često zamijenivši je.
U toj nadgradnji mita o “kosovskoj žrtvi” i “nebeskom carstvu”, nerijetko se zanemarivala politička i vojna realnost. Jedna od posljedica te mitomanije je i potiskivanje činjenice da je srpska vojska, uz sve slabosti, nanijela ozbiljan udarac tada još neukorijenjenoj turskoj imperiji. Čak i sama pogibija kneza Lazara, pa i pogibije brojnih srpskih velikaša, ne mora nužno značiti da je Srbija izgubila bitku, već da je cijena uspjeha bila previsoka.
Zanemaruje se i uloga Vuka Brankovića, čija je vojska na desnom krilu potukla tursku liniju predvođenu princom Jakubom. Iako kasnije proglašen izdajnikom, najvjerovatnije bez ikakvog istorijskog osnova, Branković je – kako sve više savremenih istoričara ističe – bio jedan od najuspješnijih vojskovođa tog dana. Istina o njegovoj borbi polako, ali sigurno, izvire ispod slojeva legende i poetike.
Kosovo je, nesumnjivo, bilo ključno bojište, ali i raskršće epoha, civilizacija i kolektivnih narativa. Tog dana se sudarila realna istorija i simbolički imaginarij. Nažalost, kako to često biva kod naroda sa bogatom usmenom tradicijom, legenda je pobijedila istoriju.
Danas, kada se o Vidovdanu govori gotovo isključivo kao o danu poraza i žrtve, potrebno je postaviti pitanje – zašto tako uporno njegujemo mit o sopstvenoj nemoći, kad su činjenice često bile drugačije? Zašto je srpska istoriografija, pod uticajem romantizma, nacionalnih epopeja i političkih interesa, toliko puta prećutala mogućnost da Kosovo nije izgubljeno, već odbranjeno – bar u onoj mjeri u kojoj su to tadašnje snage dopuštale?
Odgovor na to pitanje ne leži samo u srpskoj ljubavi prema tragediji i mučeništvu. Leži i u propagandnom oblikovanju svijesti naroda kroz stoljeća, gdje je poraz mnogo lakše bilo upakovati u oblik svetosti i žrtve nego priznati kompleksne vojne i političke procese.
A kad smo već kod propagande, ne treba zanemariti ni ulogu određenih domaćih liberalnih medija u savremenoj Bosni i Hercegovini, koji, bilo iz ideoloških, bilo iz oportunističkih razloga, aktivno učestvuju u sistemskom promicanju osjećaja beznađa, poraza i inferiornosti. Upravo ti mediji, često pod plaštom “evropskih vrijednosti” i “modernosti”, kreiraju narative koji potiču mlade da napuste zemlju, da se odreknu svojih korijena i istorijskog nasljeđa. Time ne djeluju kao čuvari javnog interesa, već kao izvršioci propagande tuđih interesa u ovom prostoru. Oni su ti koji vješto manipulišu kolektivnim pamćenjem i osjećanjem vrijednosti, pod plaštom dekonstrukcije mitova, ali zapravo u funkciji dekonstrukcije identiteta.
I zato je danas, više nego ikad, važno otvoriti dijalog između istorije i mitologije, između stvarnosti i onoga što smo željeli da vjerujemo. Ne da bi se mitovi rušili, već da bismo ih razumjeli, prepoznali njihovu snagu – ali i njihove granice.
Kosovo nije bilo ni velika pobjeda, ni strašan poraz. Bilo je tragedija. Bilo je herojstvo. I iznad svega – bilo je stvaran događaj koji zaslužuje stvarno razumijevanje.
I, možda, tek kad prihvatimo tu složenost, prestaćemo da tražimo utjehu u tuđim interpretacijama.
