Navršava se 21 godina od jednog od najtežih pogroma nad srpskim narodom na Kosovu i Metohiji. Dana 17. i 18. marta 2004. godine, u talasu nasilja koji su predvodili albanski ekstremisti, ubijeno je 16 Srba, dok su stotine ljudi povrijeđene. Više od 4.000 Srba bilo je primorano da napusti svoje domove, dok su spaljeni i uništeni brojni srpski domovi, crkve i manastiri, među kojima su i spomenici od neprocjenjive istorijske vrijednosti.
Povod i eskalacija nasilja
Nasilje je započelo nakon tendenciozne medijske kampanje u Prištini, koja je prenijela neprovjerenu informaciju da su albanski dječaci natjerani u rijeku Ibar od strane Srba. Uprkos kasnijim izjavama zvaničnika UNMIK-a i međunarodne policije da nema dokaza za te tvrdnje, situacija je eskalirala u neviđeni talas terora nad srpskim stanovništvom.
Prvog dana pogroma, mase albanskih ekstremista napale su srpske enklave širom Kosova i Metohije. Najžešći sukobi desili su se u Kosovskoj Mitrovici, gdje su naoružane grupe Albanaca pokušale da pređu most na Ibru i prodru u sjeverni dio grada. Pripadnici međunarodnih snaga su reagovali suzavcem i šok bombama, ali nisu uspjeli da u potpunosti spriječe stradanja. U prvim satima sukoba ubijeno je sedam osoba – troje Srba i četvoro Albanaca.
Napadi su se proširili na Lipljan, Obilić, Zubin Potok, Laplje Selo i Čaglavicu. Oko 12.000 Albanaca učestvovalo je u napadu na srpsko stanovništvo Čaglavice, gdje su srpske kuće paljene i pljačkane. Pripadnici KFOR-a, među kojima su bili vojnici iz Švedske, Norveške i Finske, pokušali su da zaustave napade, ali su pri tome i sami pretrpjeli povrede.
Uništavanje srpskih svetinja
Tokom nasilja, sistematski su uništavani srpski kulturni i vjerski objekti. U Prizrenu su napadači zapalili Bogosloviju, Saborni hram Svetog Đorđa, Crkvu Bogorodice Ljeviške i Manastir Svetih Arhangela. U Peći su napadnuti Manastir Pećka Patrijaršija i crkve u Beloj Crkvi. Manastir Devič kod Srbice opkoljen je i kasnije zapaljen, dok su monahinje morale biti evakuisane.
Prema podacima Srpske pravoslavne crkve, tokom pogroma marta 2004. godine uništeno je ili teško oštećeno oko 100 crkava i manastira, a nepovratno su izgubljene freske i relikvije od neprocjenjive kulturne vrijednosti.
Međunarodna reakcija i posljedice
Iako je tadašnji komandant KFOR-a, admiral Gregori Džonson, 18. marta preuzeo komandu nad operacijama i uveo dodatne trupe, nasilje je trajalo i narednog dana. On je kasnije izjavio da događaji na Kosovu nose obilježja „etničkog čišćenja“. Međutim, međunarodna zajednica nije preduzela ozbiljnije mjere kako bi kaznila organizatore i počinioce pogroma.
Zvanični podaci UNMIK-a navode da je tokom dva dana nasilja ubijeno 27 osoba, među njima 16 Srba. Više od 600 ljudi je povrijeđeno, dok su desetine hiljada ostale bez krova nad glavom. Između 17. i 18. marta spaljeno je 935 srpskih kuća i 35 crkava i manastira.
Sjećanje i opomena
Pogrom iz marta 2004. godine ostaje jedna od najmračnijih epizoda u novijoj istoriji Balkana. Iako je prošlo više od dvije decenije, posljedice tog nasilja i dalje su prisutne. Povratak raseljenih Srba ostao je gotovo nemoguć, a procesuiranje odgovornih za zločine nije dalo značajne rezultate.
Srpski narod na Kosovu i Metohiji i dalje živi u teškim uslovima, često izložen napadima i provokacijama. Sjećanje na martovski pogrom mora ostati dio kolektivnog pamćenja, ne samo zbog žrtava i njihove patnje, već i kao opomena da se takvi zločini nikada više ne smiju ponoviti.
