Od uspostavljanja funkcije visokog predstavnika u Bosni i Hercegovini 1995. godine, osobe koje su je obavljale donosile su ključne odluke koje su oblikovale politički sistem zemlje. Iako je prvobitno zamišljena kao nadzorna uloga sa zadatkom sprovođenja Dejtonskog mirovnog sporazuma, ova funkcija je evoluirala u entitet sa gotovo neograničenim ovlašćenjima, često nametnutim odlukama koje su mijenjale političku i društvenu strukturu države.
Kancelarija visokog predstavnika (OHR), otkako je uspostavljena 1995. godine, nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, potrošila je najmanje 140 miliona evra, od čega je dobar dio tog novca otišao na plate visokih predstavnika, čiji je zadatak trebalo da bude dosljedno sprovođenje onog što je zapisano u ovom mirovnom dokumentu.
U vrijeme trenutnog mandata Kristijana Šmita, kojeg institucije Republike Srpske ne priznaju za visokog predstavnika, budžet OHR-a iznosio je po 5,85 miliona evra, otprilike isto kao i u vrijeme vladavine Valentina Incka. Polovinu obezbjeđuje Evropska unija, koja je prije par godina predlagala da se smanji finansiranje, jer je smatrano da bi ovu kancelariju trebalo zatvoriti. Slično mišljenje tada je imala i Međunarodna krizna grupa poručujući da je OHR nadživio svrhu svog postojanja. Ova tema ponovo je aktuelizovana nakon što je BiH krajem prošle godine dobila kandidatski status za ulazak u EU. Međutim, Šmit i njegovi mentori su tada istakli da još ima mnogo nezavršenog posla u BiH. Šmit je čak zatražio povećanje budžeta, upozoravajući da bi se BiH mogla raspasti bez OHR-a, pri tome otvoreno se hvaleći neograničenom moći s kojom navodno raspolaže.
FINANSIJSKE NAKNADE VISOKIH PREDSTAVNIKA
Svi dosadašnji visoki predstavnici debelo su naplatili svoj angažman u BiH. Šveđanin Karl Bilt je za 18 mjeseci zaradio 450.000 evra, a približno isti iznos inkasirali su i Kristijan Švarc-Šiling i Miroslav Lajčak. Španac Karlos Vestendorp, koji je dužnost visokog predstavnika obavljao od juna 1997. do jula 1999. godine, zaradio je ukupno 625.000 evra, dok je Volfgang Petrič za 32 mjeseca inkasirao 800.000 evra. Najviše je zaradio Pedi Ešdaun – ukupno 1.100.000 evra.
Nije poznato koliko je novca zaradio Austrijanac Valentin Incko, koji je rekorder po stažu u BiH – 12 godina i pet mjeseci. Pri kraju svog mandata on je odlučio da sreže svoju platu za četiri petine, navodeći kako ona nakon toga iznosi 5.000 evra. To znači da je Incko u nekom prethodnom periodu imao mjesečna primanja oko 25.000 evra. Prevedeno u brojke – on je za 77 mjeseci zaradio između 1,7 i 1,9 miliona evra, bez drugih beneficija. Radi se inače o novcu koji se ne oporezuje.
POLITIČKI UTICAJ I ULOGA VISOKOG PREDSTAVNIKA
Ako je plata nešto čime se vrednuje nečiji rad i naravno nagrađuje, ostaje pitanje čime su to svi prethodni visoki predstavnici zaslužili toliki novac. Prema ocjenama analitičara i stručnjaka za međunarodno pravo, Šmit je bio glavni destabilizujući faktor i kreator gotovo svih kriza u BiH. Stavio se u ulogu zakonodavca, ali i tumača duha, a ne slova Dejtona.
Analizirajući tri godine nelegalnog rada Kristijana Šmita, ekspert za međunarodno pravo, Srđan Perišić, kaže da je ono proteklo u prije svega otvorenom političkom nasilju i maltretiranju, koje je imalo za cilj rušenje Republike Srpske.
Profesor Pravnog fakulteta u Banjaluci, Vitomir Popović, poručuje da je Šmit svojim trogodišnjim nelegalnim i nasilnim djelovanjem vratio BiH ponovo na početak – odnosno u devedesete.
NAMETANJE DRŽAVNIH SIMBOLA I ODLUKA
Jedna od prvih intervencija visokog predstavnika dogodila se 1998. godine, kada je Karlos Vestendorp, usljed nepostizanja političkog konsenzusa, jednostrano odlučio o izgledu državne zastave Bosne i Hercegovine. Samo godinu kasnije, na isti način je donesen i Zakon o državnoj himni, koja do danas ima melodiju, ali ne i zvaničan tekst.
Visoki predstavnik nije bio samo arbitar u pitanjima simbola. Njegove odluke su imale direktan uticaj na unutrašnju organizaciju zemlje. Tako je Volfgang Petrič 1999. godine donio odluku o osnivanju Brčko distrikta, čime je riješen jedan od ključnih teritorijalnih sporova proizašlih iz Dejtonskog sporazuma. Ovim potezom, Brčko je postalo posebna administrativna jedinica pod direktnom jurisdikcijom države BiH.
Jedna od najkontroverznijih moći visokog predstavnika je pravo na smjenu zvaničnika, što je u više navrata korišćeno za uklanjanje političara sa funkcija bez mogućnosti žalbe. Tako su, između ostalih, smijenjeni članovi Predsjedništva BiH Ante Jelavić i Dragan Čović, kao i mnogi drugi zvaničnici na raznim nivoima vlasti. Godine 2004. uslijedio je još jedan talas smjena, kada je visoki predstavnik smijenio gotovo 60 funkcionera Srpske demokratske stranke i Republike Srpske, uključujući tadašnjeg predsjednika Narodne skupštine RS Dragana Kalinića, ministra unutrašnjih poslova, brojne poslanike i načelnike opština.
U svjetlu svih ovih događaja, ostaje otvoreno pitanje – da li je funkcija visokog predstavnika zaista u interesu stabilnosti BiH ili služi kao instrument međunarodnog političkog uticaja?
