Na današnji dan, prije tačno osam decenija, u vihoru Drugog svjetskog rata, uspostavljena je Nezavisna Država Hrvatska (NDH) – marionetski režim pod pokroviteljstvom nacističke Njemačke i fašističke Italije. Iako je postojala samo četiri godine, ova kvislinška tvorevina ostavila je dubok i krvav trag, ne samo u istoriji Balkana, već i u kolektivnom pamćenju čovječanstva.
Nakon što je Hitlerova Njemačka 1941. godine vojno slomila Kraljevinu Jugoslaviju, hrvatski nacionalisti, okupljeni oko ustaškog vođe Ante Pavelića, iskoristili su situaciju da proglase sopstvenu državu. Već 10. aprila iste godine, bivši austrougarski oficir Slavko Kvaternik, uz odobrenje nacističkog emisara Edmunda Veesenmayera, proglasio je NDH putem Radio Zagreba, nazivajući je “uskrsnućem hrvatske državnosti”. Samo sat kasnije, njemačke trupe su umarširale u Zagreb, simbolično razotkrivajući prirodu te „nezavisnosti“.
NDH je bila sve osim suverene države. Utemeljena na nacističkoj ideologiji, od prvih dana postojanja uvela je rasne zakone koji su, po brutalnosti, nadmašivali i one nacističke. Pod krinkom borbe za “čistoću hrvatskog naroda”, sprovođeni su sistematski progoni, masovni zločini i gennad Srbima, Jevrejima, Romima i svim protivnicima režima, bez obzira na njihovu nacionalnu pripadnost.
Zloglasni logori poput Jasenovca i Stare Gradiške postali su sinonim za zvjerstva koja su čak i visoke nacističke oficire ostavljala zatečenim. Ustaške jedinice, uz podršku domobrana, provodile su teror nad civilnim stanovništvom koji se rijetko viđa i u najmračnijim epohama ratovanja.
Pad NDH počeo je kada je ratna sreća počela napuštati Sile osovine. Već u maju 1945. godine, uoči ulaska partizanskih jedinica u Zagreb, ustaška vlada je pobjegla. Pavelić se, zahvaljujući mreži simpatizera i crkvenih veza, domogao Rima, potom Argentine, a nakon atentata preživljenog 1957. godine – Španije, gdje je umro 1959. godine. Njegov saradnik Kvaternik nije imao tu sreću – nakon hapšenja u Austriji izručen je Jugoslaviji, gdje je 1947. godine osuđen na smrt i strijeljan.
Danas, osamdeset godina kasnije, istorijske činjenice o karakteru NDH ostaju jasne, nepobitne i dokumentovane. Ipak, zabrinjava pokušaj pojedinih političkih i društvenih krugova u regionu da kroz istorijski revizionizam relativizuju ulogu ovog režima i minimizuju razmjere počinjenih zločina. Najopasnije je što se u dijelu javnog diskursa i dalje njeguje retorika koja NDH ne osuđuje kao ono što je bila – nacistički eksperiment na balkanskom tlu, sa smrtonosnim posljedicama.
Sjećanje na NDH ne smije biti puki istorijski datum. Mora biti opomena. Jer civilizacijska dužnost svakog društva jeste da prepoznaje, imenuje i osuđuje zlo – da se ne bi ponovilo.
